یکی از ابعاد مهم شفافیت بودجه ، جرم انگاری عدم انجام بودجه است. یعنی اگر دولت بودجه را گرفت و خرج موارد دیگری کرد چه اتفاقی می‌افتد.
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس پیرامون این موضوع آمده است:
مجلس افغانستان در ماههای گذشته 6 وزیر را استیضاح و بركنار كرد (شکل 1). دلیل این اتفاق، نه مسئله‌ای خاص مانند فساد یا اختلاس یا پارتیبازی و … بلکه بیتوجهی به قانون بودجه به‌ویژه بودجه عمرانی و ناكارآمدی در رابطه با اجرای بودجه بوده است.
در همین سال گذشته، مجلس سنای برزیل، رئیسجمهور را بهخاطر بیتوجهی به قانون بودجه استیضاح و بركنار كرد (شکل 2). ادعا شده بود كه رئیسجمهور برای جبران كسری بودجه (و نه حتی نفع شخصی) اقدام به تأمین مالی غیرقانونی كرده است.
همچنین در سالی كه گذشت، چندین كشور عضو اتحادیه اروپا به خاطر تخطی از قواعد بودجهای مرتبط با ایجاد بدهی و كسری در معرض جرائم سنگین قرار گرفتند (شکل 3). ملاحظه میكنید كه بودجه موضوع شوخی برداری نیست. نه صرفًا به خاطر اینکه قانون است، بلکه به خاطر اهمیت و تأثیر آن در اقتصاد، اجتماع، فرهنگ، سیاست و تمام امور كشورها.
دولت طبق قوانین مختلف مانند قانون مالیات‌های مستقیم، قانون مالیات بر ارزشافزوده، قانون نفت و … و به اعتبار حق حاكمیت مبتنی بر قانون اساسی حق استفاده از منابع متعلق به مردم را دارد. از طرف دیگر طبق قانون اساسی و مجموعهای از قوانین كشور باید وظایفی را برای مردم انجام دهد. درواقع بودجه سند منعکسكننده آثار مالی این گونه قوانین است. درباره این سند همواره سؤاالت مهمی مطرح بوده است:
- آیا دولت پول مردم را درست و درجای مناسب خرج میكند؟
- آیا دولت در تأمین درآمدهای خود عدالت را رعایت میكند؟
- دولت نظام اداری را مدیریت میكند یا برعکس نظام اداری ادارهكننده دولت است؟
موضوعات فوق آنقدر اهمیت دارند كه در اغلب كشورها در قانون اساسی یک یا چند اصل به موضوعات مربوط به بودجه و بودجهریزی اختصاص یافته است. كمیسیونهای پارلمانی احزاب و گروههای رقیب و مطبوعات و كارشناسان مستقل همواره دولتهای حاكم را در معرض چنین پرسشهایی قرار میدهند و دولتهای حاكم و وزرای دولت را وادار به پاسخگویی و گاهی اوقات حتی وادار به كنارهگیری میكنند.
به همین خاطر است كه هم در فرآیند تهیه و تصویب بودجه در دولتها و مجالس دنیا تلاش میشود حداكثر واقع بینی در پیش بینی منابع و مصارف رعایت شود و اصطالحًا بودجه موهومي تهیه و تصویب نشود و هم در مرحله اجرا، تخطی از قانون بودجه بهعنوان تابو شناخته شده میشود و با خاطیان مختلف به شدت برخورد میشود. به عبارت دیگر، بودجه شوخي بردار نیست. اما اوضاع در ایران چگونه است؟