چرایی اهمیت شفافیت بودجه
گزارش مرکز پژوهش‌ها؛ توضیح بودجه به زبان ساده
[justify]در اینکه شفافیت مفید است و فساد را كاهش و بهره‌وری را افزایش و فضای كسب‌وكار را بهتر و زمینه سرمایه‌گذاری را مطلوب‌تر میكند تردیدی نیست. اما شفافیت بودجهای، به‌دلیل اینکه مهمترین سند مالی كشور به شمار میرود، اهمیت بیشتری پیدا میكند. مهمترین دلیل شفاف‌سازی بودجه، مفاهیم مرتبط با اقتصاد سیاسی است. این یعنی چه؟[/justify]
[justify]اجازه دهید این مفهوم را در قالب چند مثال شرح دهیم.[/justify]
[justify]مثال معروف اقتصاد سیاسی بودجهریزی، پولهای «بشکه گوشت خوك» در آمریکاست! تعجب نکنید. به بودجه‌های غیرضروری كه دولت در بودجه قرار میدهد تا بتواند رضایت سیاسی منطقه یا مناطقی خاص یا مؤسسات و اشخاص خاص را به دست آورد، یا در هنگام تصویب بودجه در مجلس توسط نمایندگان كنگره ایالات متحده، صرفًا با هدف جذب رأی تصویب میشود پول بشکه گوشت خوك گفته میشود. حالا چرا بشکه گوشت خوك؟ ریشه لغوی این ماجرا به دوره‌ای از تاریخ آمریکا بر می‌گردد كه در آن بشکه‌ای از گوشت خوك بهعنوان جایزه تعیین می‌شده و بردگان برای به‌دست آوردن آن با هم رقابت می‌كردند.[/justify]
[justify]نمونهای دیگر از مثال‌های اقتصادی سیاسی بودجهریزی، فرآیند َدِم هم را ديدن است! به این صورت كه مثلا در كنگره آمریکا، گروهی از نمایندگان با هم هماهنگ میكنند كه هركدام به پیشنهاد بودجه ای نماینده منطقه دیگر، هر چند آن پیشنهاد چندان برای آن منطقه ضروری نباشد، رأی مثبت بدهند و در مقابل رأی مثبت آنها را نیز دریافت كنند. هم راجع به پولهای خوكی و هم راجع به پولهای دِم همی، سالیانه گزارش های مختلفی توسط مؤسسات ناظر حکومتی و غیرحکومتی در آمریکا منتشر میشود. نمونهای از آنها كتاب خوك كنگره 3 است كه توسط مؤسسه مردم‌نهاد «شهروندان در مقابل اتالف منابع دولتی» 4 منتشر میشود و تالش میكند با استفاده از دادههای بودجهای در اختیار (مصوب و عملکرد و دالیل تصویب آنها و …)، فهرست بودجه‌های غیرضروری را منتشر كند.[/justify][justify]جنبه دیگر اقتصاد سیاسی كه شفافیت فرآیند بودجهریزی از تهیه تا تصویب و نظارت را ضروری می‌سازد، عملکرد لابيهاست. گروههاي ذينفع معمولا ماه‌ها پیش از تدوین بودجه تا فرآیند بررسی آن در پارلمان، تالش میكنند در فرآیند بودجهریزی وارد شده و با قانع كردن مسئولین تدوین یا تصویب بودجه، فرآیند بودجهریزی را به نفع خود تغییر مسیر دهند، ردیفی به خود اختصاص دهند یا اعتبار خود را افزایش دهند. در چنین فضای غیرشفافی، راهروی پارلمانهای كشورهای دنیا به هنگام بررسی بودجه شاهد حضور پررنگ و رقابت لابیستهای دولتی (دستگاهها) و غیردولتی (مؤسسات بهرهمند از بودجه) میشود. ممکن است در ضرورت اختصاص ردیف یا افزایش اعتبار یک مؤسسه بهرهمند از كمک دولت (مثلا مؤسسه حمایت از بیماران یک عارضه ویژه یا یک مؤسسه مطالعاتی سودمند) تردیدی نباشد (برای فهرستی از این مثالها به جدول 17 لایحه تحت عنوان كمک به اشخاص حقوقی غیردولتی مراجعه كنید)، اما عدم شفافیت فرآیند تصمیمگیری در جریان تهیه و تصویب بودجه ممکن است عوارض فراوانی داشته باشد، ازجمله اینکه در نتیجه رقابت سنگین لابیستها، بودجه همین دو مؤسسه فرضی حذف یا كاهش یابد و یا اینکه دولت برای پاسخ دادن به بخشی از درخواستهای منطقهای ذینفعان، به تهیه جداول عملا توخالی (مانند جدول 20 تحت عنوان طرحهای مطالعاتی و اجرایی موضوع ردیف شماره 550000-39) بدون ذكر اعتبار اقدام كند. معموًال در چنین وضعیتهایی، برخی از ذینفعان با وجود علم به توخالی بودن عملی این گونه جداول، صرفًا به خاطر تبلیغات منطقهای، تن به این وضعیت میدهند.[/justify]
[justify]در هر صورت، دوای درد مسائلی مانند آنچه گفته شد، از پولهای خوكی تا َدِم همی گرفته تا بودجه‌های گنجانده شده در نتیجه عملکرد گروه‌های ذینفع، شفافیت است. شفافیت بودجهای از مرحله تدوین بودجه آغاز و تا مرحله ارائه بودجه برای تصویب در پارلمان تا انتشار گزارش‌های اجرای بودجه و سپس انتشار گزارش‌های نظارتی ادامه دارد. تاریکی در هر كدام از این مراحل میتواند ضعف در شفافیت بودجه به شمار رود. در دسترس و قابل استفاده بودن دادههای بودجهای برای ملاحظه عموم تا مشاركت عمومی در تدوین و نظارت بر اجرای بودجه، از معیارهای دیگر شفافیت بودجه بهشمار میرود. برای مثال، در سادهترین شکل فرض كنید دادههای بودجهای در دسترس مردم نباشد، یا باشد، اما به جای فایل صفحه گسترده، نهاد تنظیم‌كننده بودجه آن را به شکل تصویر یا فرمت‌های دیگر منتشر كند و نهادهای ناظر یا مؤسسات دانشگاهی یا رسانهها و پژوهشگران مستقل را به زحمت بیاندازد. [/justify][justify]>دو تلاش عمده جهانی با نامهای «دولت باز» و «مخارج عمومی و مسئولیتپذیری مالی» نیز تاكنون در حوزه شفاف‌سازی بودجه ای كشورها صورت گرفته است. شاخص جهانی شفافیت بودجهای، توسط مؤسسهای به نام مشاركت بینالمللی بودجهای IBP) 1( منتشر میشود و سه حوزه شفافیت، مشاركت و نظارت را ارزیابی میكند. ناگفته نماند كه انتشار گزارش به شکل قابل فهم برای مردم یا شهروندان یکی از معیارهای ارزیابی شفافیت بودجهای كشورهاست. نقشه جهانی شفافیت بودجه (1 غیرشفافترین و 100 شفافترین) در سال گذشته نشان داده شده است. رتبه ایران در این شاخص مشخص نیست.[/justify]
[justify]
[/justify]
