نظریه رفتاری در مقابل نظریه عقلانی گزینه ای چالشی ارایه می دهد و از طریق آزمایش های گوناگون انتخاب بشر را غیرعقلانی و به دلایلی غیر از نفع ارجاع می دهد. صاحبان این نظریه که روان‌شناسند جایزه نوبل اقتصاد را برده اند. دن آریلی یکی از شارحان این نظریه است که سخنرانی های متعددی در این حوزه دارد و در یوتیوب موجود است.
این خلاصه کتاب دن آریلی است در خصوص نظریه اقتصاد رفتاری (نظریه روانی)
خلاصه کتاب دن آریلی.pdf (547.4 کیلوبایت)
یک درصد از مردم ریاکار و دزد هستند!!، اینها به‌دنبال بازکردن قفل‌ها و دستبرد به خانه‌ها هستند.
و یک درصد از مردم نیز همیشه درستکار هستند!! و تحت هیچ شرایطی ریاکاری نمی‌کنند!!.
باقی 98 درصد مردم، تا زمانی درستکارند که، همه چیز درست باشد!!. اکثر آنها، اگر شرایط به نحوی رقم بخورد که به حد کافی وسوسه شوند، آنها نیز ممکن است دست به خطا بزنند…!!.
قفل‌ها برای جلوگیری از نفوذِ دزدان نصب نمی‌شوند!!، دزدها بلد هستند که چگونه قفل‌ها را باز کنند!!
قفل‌ها برای حفاظت از مردم ِ نسبتاً درستکار، نصب میشوند تا آنها وسوسه نشوند و درستکار باقی بمانند!!.
در واقع تمام آدم‌ها، پتانسیل کج‌روی را دارند، اما قیمت هر کسی، با دیگری فرق دارد!! و آستانه وسوسه هر کسی، با دیگری متفاوت است!!.
نویسنده در کتاب «پشت پرده ریاکاری!!» آزمایش های جالبی انجام داده است ؛
او در یک رستوران به عده‌ای از مشتریان چند سؤال می‌دهد تا آنها در ازای گرفتن 5 دلار به این سؤالات پاسخ دهند، اما هنگام دادن پول به جای 5 دلار 9 دلار می‌دهد!! و به گونه‌ای تظاهر میکند که حواسش نیست و اشتباهاً 9 دلار داده است!!.
برخی از مشتریان صادقانه 4 دلار اضافه را برمی گردانند اما عده‌ای هم به روی خود نیاورده و 9 دلار را در جیب می‌گذارند و رستوران را ترک می‌کنند!!.
در آزمایش دیگری همین کار تکرار می‌شود با این تفاوت که نویسنده در هنگام گفت و گو با مشتریان، تلفن همراهش زنگ می‌خورد و چند دقیقه‌ای با تلفن صحبت میکند و در انتها از مشتری برای اینکه وسط گفت و گو با آنها، به تلفن همراهش جواب داده عذرخواهی نمی‌کند و به نوعی بی احترامی میکند!!
در این آزمایش تعداد کسانی که 4 دلار اضافه را برمی‌گردانند کمتر از آزمایش اول است!!.
وقتی مشتریان احساس می‌کنند نویسنده، وقت آنها را بدون عذرخواهی گرفته، درصدد انتقام بر آمده و پول بیشتری که اشتباهاً نویسنده به آنها داده را باز نمی‌گردانند!!.
این آزمایش حاوی نکته جالبی است که می‌توان از آن برای توجیه اینکه چرا در بعضی مناطق جهان آمار بالایی از ریاکاری و دزدی و ناهنجاری وجود دارد، استفاده کرد ؛
مردم زمانی که حس می‌کنند به آنها از سوی دستگاه حاکم ظلم می‌شود یا حق آنها در جایی خورده می‌شود، هرجا که دستشان برسد سعی خواهند کرد تا با ریاکاری و دزدی این حق خورده شده را جبران کنند…!!.
در واقع این سطح از دزدی و ریاکاری و ناهنجاری در همه جوامع، به نوع تعاملِ دولت ها با مردم باز می‌گردد! رفتار دولت‌ها بشدت روی شکل گیری اخلاق در جامعه تأثیر گذار بوده و به سادگی می‌تواند مرزهای اخلاق را جابه‌جا کند!!.
در صورتی که الگوهای رفتاری حاکمیت به شکلی باشد که مردم احساس ظلم کنند، مردم خود را محق به نادیده گرفتن هنجارهای اخلاقی خواهند دانست و ریاکاری و دزدی و تقلب و…در جامعه پر رنگ شده و بعد از یک دوره زمانی از اخلاق، تنها نامی باقی خواهد ماند!
در زمینه مطالعات رفتاری در رشته های اقتصاد و خط مشی گذاری عمومی چهار منبع زیر قابل توجه است:
تلنگر برای ایران
اقتصاد ناهنجاری‌های پنهان اجتماعی (فریکونومیکس)
لینک الکترونیکی
لینگ گیسوم
پادکست کتاب در بی پلاس
کتاب خط مشی گذاری رفتاری
کتاب خط مشی گذاری رفتاری توسط کای روگری، بنیان‌گذار و مدیر گروه پژوهشی خط‌مشی در دپارتمان روان‌شناسی دانشگاه کمبریج و استادیار رشته خط‌مشی و مدیریت حوزه سلامت در مدرسه سلامت عمومی میل من در دانشگاه کلمبیا، و عضو کالج کورپوس کریستی و انجمن سلطنتی هنر گردآوري شده و ترجمان آن توسط دکتر علیرضا چیت‌سازیان، میکائیل نوروزی و مهدی اکبری صورت گرفته است. (انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام)