تاریخ برگزاری: 14 دی ماه 1396
مکان: سالن ابن سینا - مرکز همایش‌های سازمان صدا و سیما
موضوعات ذیل محور شفافیت در کنفرانس حکمرانی:
اعضای دعوت شده برای پنل:
1- دکتر ملک محمدی - استاد تمام گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران
2- دکتر محمد فاضلی - استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه شهید بهشتی و مشاور وزیر نیرو
3- دکتر محمود صادقی - دانشیار گروه حقوق خصوصی دانشگاه تربیت مدرس و
نماینده مجلس شورای اسلامی
4- دکتر بهاره آروین- استادیار گروه جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس و عضو هیئت
رئیسه شورای شهر
5- دکتر لیلی حبیبی- عضو مرکز غیر دولتی توسعه فراگیر سلامت اداری
6- دکتر واعظ مهدوی - مشاور سازمان برنامه و بودجه
7- آقای مهدی ثنائی- مؤسس مجموعه شفافیت برای ایران
نکات آقای ثنائی:
- شفافیت مسئله‌ای است که دولت قطعا نمی تواند به تنهایی به آن برسد و نیاز به مشارکت همه دارد. لذا از علاقه مندان برای فعالیت در این حوزه دعوت می‌کنیم.
- ذکر خیری داشته باشیم از آقای دکتر توکلی، بنیان‌گذار سازمان مردم نهادی با عنوان شفافیت و عدالت که اقدامات ارزشمندی در این حوزه انجام داده‌اند و می دهند.
- تقدیر می کنیم از خانم دکتر آروین، عضومحترم شورای شهر تهران. می توان گفت که شفاف‌ترین نهاد کشور الان شوراست. اطلاعاتی که شورا داره منتشر می کنه در نوع خودش کم نظیره. علاوه بر شفافیت شورای شهر، مطالبه اطلاعات قابل انتشار از شهرداری هم در حال پیگیری است. گلایه از کم لطفی رسانه‌ها داریم که این اقدمات ارزشمند رو پوشش مناسبی نمی‌دهند.
- تقدیر از دکتر محمود صادقی داشته باشیم. ایشون مطالبه شفافیت از خود (مجلس) رو هم انجام دادند. ایشون در نطقشون پیشنهاد دادند شفافیت از خود مجلس شروع شود. مجلس 90 شاخص شفافیتی دارد. الان 5-10 شاخص شفاف است. البته نه کاملا به صورت استاندارد.
- بحث اصلاح ساختار و نظام اداری که در پنل قبلی مورد بحث بود، یکی از ارکانش شفافیت است. از جمله نهادهایی که می تواند نقش داشته باشد در این خصوص مجلس است. مجلس مهمترین نهاد نظارت و گلوگاه قانون گذاری است. کارآمدی مجلس می تواند تسهیل‌گر باشد در اصلاح ساختاری سایر قوا.
- شفافیت خواهد آمد. فناوری کشش فوق العاده‌ای ایجاد کرده برای مطالبه شفافیت. بحث الان این نیست که شفافیت می خواهیم یا نه. بحث این است ک چه کسی مفتخر می شود که شفافیت را ایجاد نماید.
- در حوزه شفافیت و مبارزه با فساد فوق العاده مشارکت‌های مردمی NGOای مورد نیاز است. طبیعتا کار مردمی نیاز به حمایت دارد. تصویب قانونی برای حمایت از مشارکهای مردمی فوق العاده می تواند کمک کند. این مجموعه‌ها باید مطالبه شفافیت، پاسخگویی، مسئولیت پذیری در سطح محلی و ملی کنند.
- شفافیت معارض عاقل ندارد. یعنی کسی نیست که با مفهوم شفافیت مخالفت نماید. مورد اتفاق احزاب مختلف است. باید از این مسئله محافظت کرد که سیاست‌زده نشود.
- معرفی سامانه ها:
- سامانه مشارکت جویی در فرایند قانون گذاری و سیاستگذاری. ناکارآمدی روشهای فعلی. بستر فنی برای نوآوری باز، مشارکت عمومی و …
- شفافیت قراردادها. دادههای فعلی موجود در سامانه سازمان برنامه، داده کثیفی است که داریم تمیزش می کنیم. ارائه ابزارهایی برای عموم کاربران که بتونن از این داده ها استفاده کنند.
- شفافیت مناقصات و مزایدات
- کیفیت داده‌ها بسیار مهم است. در شفافیت یک بحث حقوقی داریم، اینکه چه اطلاعاتی شفاف شود؟ یک بحث فنی شفافیت اینکه این اطلاعات چگونه ارائه شود؟ این بحث فنی معمولا مغفول است. ممکن است که دستگاهی بگوید اطلاعات من شفاف است در حالیکه از استاندارد لازم برخوردار نیست. مثال سند لایحه بودجه. در دسترس هست ولی قابل استفاده نیست.
- شفافیت، کارآمدی، مبارزه با فساد و … نیازمند اطلاعات استاندارد است.
نکات خانم دکتر آروین:
- تعریف تئوریک شفافیت خیلی مهم ماست. اینکه آیا افشاکردن اطلاعاتی، اسمش شفافیت است؟ هر نوع افشا یا آشکار کردن اطلاعات اسمش شفافیت نیست. به خصوص اگر در جایگاه قدرت قرار داشته باشیم که این جایگاه امکان دسترسی به برخی اطلاعات را می دهد و بخواهیم از این اطلاعات که به دلیل جایگاه در دسترس ما بخواهیم در اختیار مردم بگذاریم بنا به موردی. این اصلا شفافیت نیست و به دو دلیل آن کارکردی که شفافیت باید داشته باشد نخواهد داشت.
- کارکرد اول شفافیت اعتمادسازی است. افشای موردی اطلاعات که معمولا در موارد خاصی در بزنگاه‌های خاصی اتفاق می‌افتد، اعتماد زدایی می کند در جامعه. چون مردم فکر می کنند که این یک نمونه از صدها نمونه ای در جامعه است که از دید مردم مخفی می مانند. شفافیت موقعی اعتمادسازی می‌تواند بکند که به شکل سیستماتیک اتفاق بیافتد. یعنی به جای افشای لیستی از افرادی که دچار فساد شده‌اند، باید قانون و یا فرایندی رو پایه بگذاریم که کلیه کسانی که بنا به شرایطی از برخی امکانات برخوردار می شوند اسامی آنها در یک سامانه ای برود. این میشود شفافیت‌بخشی سیستماتیک به یک فرایند.
- دومین کارکردی که شفافیت باید داشته باشد که افشاگری ندارد، خاصیت نهادسازی است. اگر نهادسازی نباشد، بنا به اینکه چه کسی در جایگاه دسترسی به اطلاعات قرار بگیرد ممکن است برخی اطلاعات منتشر شود یا نشود.
- افشاگری ممکن است در کوتاه مدت تأثیر خاصی داشته باشد ولی در بلند مدت برای جامعه تأثیر خوبی ندارد. افکار عمومی متقاضی افشای اطلاعات مخصوصا در حوزه‌‌هایی که فساد رخ داده، هست. باید این تقاضا را به مسیر درست شفافیت بخشی و شفافیت سیستماتیک ببریم. البته این نوع شفافیت‌بخشی متاسفانه مشتری چندانی ندارد. ما نیازمند شکل دادن هسته‌‌ای هستیم که برای شفافیت سیستماتیک تقاضا ایجاد کند.
- در بحث ضرورت شفافیت، باید اشاره به این کرد که چرا در حالی که جامعه ما این همه مشکل دارد. فقر، بیکاری، آسیب‌های اجتماعی، محدودیت منابع پایدار، آلودگی هوا و … چرا شفافیت باید در اولویت قرار بگیرد؟ مثلا چرا یک نماینده شورا از بین انبوهی از معضلات عاجل، باید به مسئله شفافیت بپردازد؟ آیا شفافیت موضوعی لوکس و مطالبه‌ای تجملی نیست در مقابل انبوهی از مشکلات موجود؟ پاسخ منفی است. اتفاقا راه‌حل آن مسائل عاجل در شفافیت است.
- یکی از مباحث در این خصوص، بحثی است تحت عنوان تقسیم دانش. تقسیم کار در جامعه برای ما آشناست و سالهاست که مدرنیته را با بهینه‌ترین شکل تقسیم کار می شناسیم که باعث پیشرفت شده. همین مفهوم را در تقسیم دانش می توانیم داشته باشیم.
- اساسا برای حل مسائل جامعه دو رویکرد می توانیم داشته باشیم. یکی برنامه‌ریزی متمرکز. اینکه همه داده‌ها و اطلاعات را یک جا جمع کنیم در یک سازمانی و آن بشود مغز متفکر جامعه و تصمیم بگیرد که سیاست درست چیست، سیاستگذاری درست چیست؟ قوانین و راه‌حل‌های درست چیست؟ موارد اچرایی درست چیست؟ این سازمان ممکن است مثلا سازمان برنامه و بودجه باشد. به نظر بنده این دیدگاه برای برنامه‌ریزی برای کشور دیدگاه نادرستی هست. هیچ مغز متفکر متمرکزی نمی‌تواند برای مسائل جامعه ما راه‌حل های بهینه پیشنهاد کند. دانش در بین مردم پخش است و بخشی از دانش در دست متخصصین هر حوزه خاص است. باید داده‌ها منتشر شود تا هر متخصصی در هر کجای کشور بتواند در حیطه تخصص خودش بخشی از راه حل مسائل را پیشنهاد بدهد. مجموعه این راهحلها و گفتگوها در جامعه هست که ما را به راهحلها و سیاستگذاری‌های درست راهبری می‌کند. در غیر این صورت مسئولین ما پشت درهای بسته تصمیم‌گیری‌هایی را خواهند داشت که اکثر آنها در مرحله اجرا به بن بست می‌خورد. چون اطلاعات آنها محدود است و نمی توان اطلاعات را به طور متمرکز در دست عده‌ای محدود نگه داشت. در این نوع سیاستگذاری اطلاعاتی را که کنشگران خودشان در کف جامعه و در برخورد با جامعه در مسائل روزمره بهش دست می یابند، رو نادیده می‌گیریم.
- نباید مردم به عنوان کنشگران با محروم بودن از داده‌هایی که باید منتشر شود، مانند عروسکی بشوند که بدون اینکه مشارکتی داشته باشند سیاست‌هایی بر آنها اعمال میشود. مشارکت مردم بدون دادن اطلاعات به آنها، فقط شعار است. بدون داشت اطلاعات راه حلهایی که مردم می دهند از نظر سیاستگذاران مناسب نیست. در این صورت سیاستگذار ما می گوید مردم نمی دانند. خب چرا نمی دانند؟ به این دلیل که دادههای ما در یک بایگانی‌هایی فقط در دسترس برخی فریز شده است. در این صورت مشارکت مردم چطور می تواند اتفاق بیافتد؟ چون تقارن اطلاعاتی وجود ندارد.
- تجربه عملی چند ماه اخیر شورا قابل توجه است. کارهای خوبی در همین چند ماه انجام شده. تاحالا دو گزارش عملکرد در خصوص شهرداری شیشه‌ای منتشر شده. تجربه این مدت پیچیدگی ها و موانعی را به همراه داشته است. در ابتدا همه چیز ساده به نظر میاد ولی در اجرا تحقق یک ایده بسیار پیچیده است.
- اولین محور شهرداری شیشه‌ای، از خودمان شروع کنیم است. ما هم از شورا شروع کردیم. یکی دیگر از محورها این بود که آرای نمایندگان به طرح‌ها و لوایح آشکار شود. در این خصوص در قانون شوراها آمده که رأی‌گیری به صورت علنی و با بالا بردن درست باید انجام شود. پس ظاهرا رأی‌گیری علنی و شفاف بود. ولی این طور نبود. آرا گرچه علنی است ولی ثبت نمی‌شود. از طرفی ثبت این آرا دقیقا به دلیل بالا بردن دست دشوار بود. در قانون آمده که آرای مثبت و منفی باید از تریبون قرائت شود.
- مطالبه ساده‌ای مثل اینکه آرای نمایندگان علنی شود با دشواری عملی زیادی مواجه شد. در صورتی که قانونش وجود دارد و زمینه اش هم فراهم است (علنی بودن) ولی چون ثبت نمی شد و ثبتش هم دشوار بود پس تحقق این مسئله نیاز به تلاش زیادی بود. از جمله اینکه الکترونیکی انجام شود با این امکان که اسامی ثبت شود. این باعث شد که آرا روی همدیگر هم تأثیر نگذارد. در مواقعی هم که وقتگیر می شود و رئیش جلسه دستی برگزار می کند، اسامی قرائت می شود تا توسط منشی ثبت شود. این مسئله حل شد ولی بعد مسئله ای پیش آمد با عنوان رأگیری در خصوص کلیات و جزئیات طرح یا لایحه و تناقض‌هایی که ممکن است در آن به وجود بیاید. این هم تأکیدی است بر پیچیدگی‌های اجرایی مسئله‌ای ظاهرا ساده.
- مانعی که باعث می شود حل این پیچیدگی انرژی زیادی بگیرد، این است که برای شفافیت تقاضای لازم وجود ندارد. کاری که الان منشی انجام میدهد را قبلا می‌توانستند خبرنگاران انجام دهند. ولی اساسا کسی به آن توجه نکرده بود که مطالبه به این مهمی اصلا تقاضایی برایش وجود نداشت. الان اطلاعات خوبی مانند صورت جلسات شورای شهر به همراه ضمائم در سایت شورا منتشر می شود ولی خیلی از کارکنان و اعضای شورا هم از آن خبر ندارند، چون مطالبه ای برای آن وجود ندارد.
- به نظر می رسد راه‌حل اصلی شکل‌گیری هسته‌های مدنی برای تقاضای شفافیت و مطالبه عمومی است. وقتی در جایگاه سیاستگذار قرار نگرفته ایم فکر می کنیم کسی آن بالا نمی خواهد این اتفاق بیافتد ولی وقتی در آن جایگاه قرار می گیری فکر می‌کنی که کسی آن پایین نمی‌خواهد که اتفاقی بیافتد. این هسته‌های مدنی می توانند این نقش مطالبه‌گری رو ایفا کنند.
نکات آقای دکتر واعظ مهدوی:
- آقای دکتر واعظ مهدوی بیشتر از منظر مصداق های اجرایی و تجربی به موضوع شفافیت پرداختند.
- شفافیت یکی از ارکان حکمرانی خوب است. جزو مفاهیمی هست که همه تأیید می کنند مثل صداقت، عدالت، تقدم منافع جمع بر فرد و … ولی مهم این است که آنجایی که محل اجراست بتونه تحقق پیدا کند و باید این را پیدا کنیم که چرا مفاهیم خوب در اجرا با چالش مواجه می شوند. به عنوان مثال در ادامه جداول منابع و مصارف بودجه 97 و 96 رو بررسی می کنیم.
- منطق بودجه از سال 80 تغییر کرده و بر اساس GFS تنظیم میشه که این منطق، یک منطق شفاف‌ساز هست.
- ایشان عنوان کردند که مصارف و منابع با جزئیات خوبی در بودجه شفاف است. مشخص است که در جدول بودجه هزینه‌های ما از درآمدهای بیشتر است. یعنی کسری داریم. یا باید هزینه را کاهش دهیم و یا درآمد را افزایش بدهیم. کاهش هزینه که فعلا ممکن نیست چون بخش عمده‌ای از بودجه حقوق کارمندان و بازنشستگان دولت هست. پس باید درآمد را افزایش دهیم. از طریق فروش دارایی ها و یا افزایش بدهی‌ها آن را جبران می کنیم.
- ساختار بیمار بودجه ما علی رغم اینکه شفاف است است ولی باز هم مشکل دارد. شفاف است که در لایحه بودجه کسری هست ولی با این حال به مجلس هم که می‌رود نمایندگان باز هم این کسری را بیشتر می کنند. صرف شفاف بودن تنها ظاهرا کفایت نمی کند. چون اشخاص نمی خوانند و یا نمی دانند. اینجاست که من می گم دانایی کلید مشکل ماست.
- باید دانایی و تعهد و اقبال اجتماعی هم ایجاد شود. تفاوت جوامع توسعه سافته و نیافته در این است. در جوامع توسعه یافته مجموعه‌های غیردولتی که خودشان را ذی نفع و صاحب حق در اظهارنظر در خصوص فساد اجرایی می دانند سیار وسیع و گسترده هستند. در کشورهای توسعه نیافته افراد به سمتشون اظهار نظر می کنند. کنار که می آیند دیگر می گذارند کنار. مثلا در آمریکا در سیاست‌های خارجی شصت NGO سیاست‌ها را نقد و چکش کاری می کنند. چون اطلاعات و اهلیت دارند. دیتا موجود هست.
- قانون دسترسی به اطلاعات الان هست و هر شهروندی حق دارد اطلاعاتی که نیاز دارد را از دستگاه ها بخواهد. ولی عملا خیلی این اتفاق نمی افتد.
- ما مشکل قانون نداریم. در اجرای قانون مشکل داریم. مثلا قانون 169 مکرر کالیات رو داریم که به صراحت می گوید که اطلاعات مالی، دارایی و درآمدی افراد باید کاملا مشخص بشه و شفافیت فعالین اقتصادی … باید در سازمان امور مالیاتی ایجاد بشه. چرا ایجاد نمی شود؟ چون آنهایی که دارند می خواهند مالیات ندهند. پس شفافیت به نفع همه نیست. باید ببینیم چطور می تونیم این قوانینی که وجود دارد را اجرایی کنیم.
- اصل 49 قانون اساسی می گوید از کجا آورده‌ای. منشا همه اموال اشخاص باید روشن باشد. اما مقاومت‌های زیادی برای این کار وجود دارد.
- اجرایی شدن اینها نیاز به عزم و خواسته ملی دارد. بیش از اینکه به “چه باید کنیم” بپردازیم باید به “چگونه باید انجام بدهیم” بپردازیم.
نکات خانم دکتر حبیبی:
عنوان بحث: مبارزه با فساد با تاکید بر شفافیت (مرور مواد 10 و13 کنوانسیون مبارزه با فساد در ایران).
- چگونه می توان از طریق شفافیت و پاسخگویی با فساد مبارزه کرد؟
- سازمان مردم نهاد(سمن) «توسعه‌ی فراگیر سلامت اداری» چون ثبت جهانی هم شده و کارهای بین المللی را نیز انجام میدهد مانند همین مرور کنوانسیون مبارزه با فساد
- یکی از شاخص‌های حکمرانی خوب مبارزه و کنترل فساد است که این موضوع (مسئله کلان فساد) به ابرچالش تبدیل شده و اثرات بسیاری دارد و بر کیفیت زندگی در ابعاد مختلف تاثیر فراوانی دارد.
- عدم شفافیت و فقدان پاسخگویی از عوامل فساد است که منجر به اعتماد سوزی، توسعه سوزی، از بین رفتن امید، از بین رفتن کیفیت زندگی، از بین رفتن مشروعیت و … می شود.
- در مطالعات بین المللی از مردم پرسیده شده که چقدر دولتها در مبارزه با فسا موفق بوده‌اند؟ 88 درصد معتقد بودند که دولتها موفق نبوده‌اند.
- وضعیت ایران در شخاص‌های جهانی، وضعیت پاتولوژیک هست و فقط مختص به ما نیست. در سطح ملی و محلی در بسیاری از کشورها وضع همین است.
- از جمله کارهایی که انجام دادیم، در سال 91 به عنوان اولین مرجع توانستیم سنجه و متدولوژی سنجش فساد و سلامت را تولید کنیم. کار را با شهرداری تهران شروع کردیم و انجام دادیم و در سال 95 هم تکرار کردیم. بنا داشتیم که به صورت کتاب چاپ کنیم که نگذاشتند توزیع شود.
- بنا به شاخص CPI، جایگاه ایران در فساد در سال 2017 29 ام بود.
- اشاره به قانون کنوانسیون بین المللی مبارزه با فساد ملل متحد که بند دوم آن به کنترل و مبارزه میپردازد و ماده 10 به شفافیت (گزارش دهی عمومی) اشاره دارد که دولتها موظف‌اند در چارچوب قوانین خود اطلاعات به شهروندان خود ارائه دهند. ماده 12 مربوط به بخش خصوصی است و ماده‌ی 13 آن به نقش و مشارکت NGOها اشاره دارد.
- در چک لیست کنوانسیون، سه موضوع بررسی میشود: 1.میزان انطباق قوانین و دستورالعمل‌های ما با کنوانسیون 2.اقدامات و action plan ها 3. مستندات و گزارشات باید به اشتراک گذاشته شود.
- ما قوانین زیاد و نهادهای نظارتی زیادی داریم ولی خروجی (output و outcome) نامناسب است و در عمل اقدامات زیادی انجام نشده و یا منتشر نشده است.
- افزایش شفافیت در مدیریت دولتی : بررسی عملکرد و فرآیندهای تصمیم‌گیری ضروری هستند.
- ماده 10 منوانسیون به این اشاره دارد که دولتها در چارچوب قوانین داخلی خودشون، چقدر مقررات و آیین نامه‌های مربوط به اینکه " اطلاعات در اختیار مردم و ذی‌نفعان قرار بگیرد" کار انجام داده اند؟ چه میزان اطلاعات مربوط به وظایف، فرایندهای تصمیم گیری و اجرایی و عملکرد و رفتارنهادها، سازمانها، زیرساخت‌های اداری، در اختیار مردم قرار گرفته؟
گزارش مربوط به مجموعه کنفرانس را از این طریق مشاهده بفرمایید:
