انواع شفافیت/شفاف‌سازی

از لحاظ نظری «شفاف‌سازی» به سه دسته تقسیم می‌شود که با یکدیگر بی‌ارتباط نیستند.

نوع نخست را «شفاف‌سازی اطلاعات» نام نهاده‌اند بدین ‌معنا که مردم باید از بازیگران و تصمیمات حکومتی آگاه شوند و به اطلاعات حکومتی دسترسی داشته باشند.
نوع دوم یا «شفاف‌سازی مشارکتی» به این معناست که همه مردم باید بتوانند شخصاً یا از طریق نمایندگان خود به صورت شفاف در تصمیمات سیاسی شرکت کنند. برخی محققان اساساً مشارکت را مستلزم شفاف‌سازی اطلاعات دانسته‌اند تا آنجا که السدر رابرتس در مقاله «دسترسی به اطلاعات حکومتی» می‌نویسد: «هرگونه مشارکت سیاسی بی‌معناست.» به نظر رابرتس، اگر محدودیتی در این زمینه هست باید به صراحت و روشنی قانونمند گردد و توجیهات قانع‌ کننده‌ای برای آن وجود داشته باشد.
سومین نوع «شفاف‌سازی پاسخگویی»‌است؛ یعنی حکومت یا هر نهاد تصمیم‌گیرنده، ناظر و جز آن، هنگام تخلف از قانون یا هنگامی که عملکرد آن تاثیر جدی بر منافع مردم دارد در برابر نظام قضایی و نیز در برابر افکار عمومی به طور صریح و روشن پاسخگوی عملکرد خود باشد. در این میان، افکار عمومی به ویژه رسانه‌های گروهی می‌توانند به مردم کمک کنند تا عملکرد و نحوه فعالیت حکومتی را به درستی بشناسند، امکان مشارکت در تصمیمات سیاسی را پیدا کنند و در نهایت، مقامات رسمی را وادار به پاسخگویی کنند.

منبع: شفاف‌سازی و پاسخگویی در نهادهای رسمی[1] - ديگران

2 پسندیده

شفافیت نهادی و فردی

در یک تقسيم بندی، می توان شفافيت را به دو مقوله نهادی (سازمانی) و فردی تقسيم كرد:
شفافیت نهادی (سازمانی):
در هر جامعه ای نهادهای مختلفی تمشيت امور آن جامعه را بر عهده دارند. منظور از شفافيت نهادی این است كه مردم بدانند این نهادها كدامند؟ چه كسانی آنها را اداره می كنند؟ بودجه آنها از كجا تأمين می شود؟ با چه آیينی و راجع به چه اموری تصميم می گيرند؟ اگر امور مختلف جامعه را به سياسی، اقتصادی، اجتماعی، نظامی و فرهنگی دسته بندی كنيم مردم بدانند در مورد هر یک از این امور چه مراجع و نهادهای تصميم گير در كشور وجود دارد، تركيب آنها چگونه است؟ بودجه آنها از كدام محل تأمين می شود؟ آیين تشکيل جلسات برای تصميم گيری جمعی در آنها چگونه است؟ برای مثال، در حوزه فرهنگ، شفافيت نهادی یعنی اینکه مردم بدانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای فرهنگ عمومی، مراجع ناظر بر رسانه ها (از جمله مطبوعات، كتاب، فيلم، موسيقی)، شورای عالی فضای مجازی، سازمان تبليغات اسلامی و سایرنهادهای متولی امور فرهنگی جامعه چگونه نهادهایی هستند: چرا و چگونه ایجاد شده اند؟ چگونه تصميممی گيرند و عمل می كنند؟

شفافیت فردی:
برخی افراد به لحاظ موقعيت اجتماعی خاصی كه در جامعه پيدا می كنند بر امور و سرنوشت دیگر اعضای جامعه تأثيرگذار می شوند. از این رو، افرادی كه قانوناً و رسماً خود را نامزد تصدی سمتهای سياسی می كنند نظير نمایندگان مجلس یا به این سمت ها انتصاب میشوند نظير وزیران كابينه، روسای سا زمانهای دولتی و افرادی كه به نحو بالفعل بر سرنوشت مردم تأثيرگذار هستند نظير مدیران بنگاههای بزرگ اقتصادی یا سازمان های غيردولتی، خواسته یا ناخواسته خود را در معرض سوال و پاسخگویی قرار می دهند. اقتضای این پاسخگویی، شفافيت است. از این رو، ممکن است لازم باشد وضعيت دارایی، درآمد و منافع این اشخاص برای عموم افشا شود یا رسانه ها مجاز شناخته شوند تا نکات مثبت و منفی داستان زندگی آنها را منتشر كنند و زندگی آنها را تحت نظر قرار دهند. بدینسان، یکی از طرق مهار قدرت افراد واجد قدرت در جامعه، شفاف كردن تصویر اجتماعی آنها برای مردم است.

منبع: گزارش توجیهی پیش نویس لایحه شفافیت (ص 10)
مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری

1 پسندیده

شفافیت موضوعی

منظور از شفافيت موضوعی آن است كه برخی از امور و موضوعات كه در هر جامعه ای از اهميت بسياری برای مردم برخوردارند و زندگی آنها كاملاً از وضعيت این امور متأثر می شود باید برای مردم شفاف باشند. این امور عبارتند از امور سياسی، اقتصادی، فرهنگی ، اجتماعی، قضایی، تقنينی، اداری اطلاعاتی- امنيتی و دفاعی . البته شدت و ضعف شفافيت در امور مختلف ممکن است متفاوت باشد.

  1. شفافیت سیاسی
    شفافيت سياسی طيف وسيعی از موضوعات نظير شفافيت نهادها و مقامات و فرایندهای سياسی را شامل می شود. شفافيت نهادهای سياسی نظير مجلس و كابينه، شفافيت وآزادی بيانهای سياسی بویژه انتقاد از نهادها و مقامات سياسی، تحدید حریم خصوصی مقامات دولتی، وضع قوانين سپر در برابر دعاوی هتک حرمت از سوی مقامات دولتی نظير نمایندگان مجلس، شفافيت هزینه های انتخاباتی ، شفافيت وضعيت دارایی مقامات دولتی از جمله مهمترین مسایل مطرح در حوزه شفافيت سياسی است.

  2. شفافیت اقتصادی
    در بعد اقتصادی، شفافيت در مورد موضوعات مختلفی مطرح می شود. بنگاه های اقتصادی، منابع و ثروت های ملی ،قراردادهای دولتی، بازار سرمایه و اوراق بهادار ، خصوصی سازی، مقررات گذاری اقتصادی و صدور مجوزهای دولتی، اطلاعات و آمار اقتصادی، نظام مالياتی و بودجه سالانه كل كشور از مهمترین موضوعات اقتصادی هستند كه قویاً با شفافيت مرتبط می شوند.

  3. شفافیت فرهنگی
    حوزه فرهنگ شاید در مقایسه با حوزه سياست یا اقتصاد كمتر در معرض سياست های شفاف سازی بوده است. اما در كشورهایی كه صنعت فرهنگ وجود دارد و نيز دركشورهایی كه سياستگذاری عمومی مبتنی بر مشورت و مشاركت عمومی است شفافيت امور فرهنگی نيز اهميت روزافزونی پيدا كرده است. قواعد ناظر بر شفافيت نهادهای فرهنگی، امور خيریه ،رقابت و تکثرگرایی در حوزه فرهنگی، شفافيت نظام رسانه ای( مالکان و سهامداران بنگاه های فرهنگی و رسانه ای، تيراژ مطبوعات ،یارانه های فرهنگی و نحوه توزیع پهنای باند و توزیع فركانس)، رادیو و تلویزیون های خدمت عمومی، شفافيت نظام تبليغاتی (اعم از تجاری و اجتماعی)، نتایج پژوهش های ناشی از بودجه عمومی، كتابخانه های عمومی و آرشيوهای باز، از جمله موضوعات فرهنگی هستند كه با اصل شفافيت ارتباط پيدا میكنند.

  4. شفافیت اجتماعی
    شفافيت در زمينه سلامت و بهداشت عمومی، آموزش و پرورش و آموزش عالی، ورزش، محيط زیست ، سياستهای اجتماعی، آسيب های اجتماعی، آمارهای اجتماعی و فرصتهای اجتماعی از جمله موضوعاتی هستند كه ذیل عنوان شفافيت اجتماعی قابل مطالعه هستند. برای مثال ، آمار انحرافات اجتماعی، جرایم، ازدواج و طلاق ،خشونت های خانگی، نرخ بيکاری، تهدیدها عليه سلامت عمومی بویژه وجود بيماریهای خطرناک و واگير و هشدارهای عمومی برای پيشگيری از آسيبهای فردی و اجتماعی، از مهمترین موضوعاتی هستند كه با شفافيت اجتماعی ارتباط پيدا میكنند.

  5. شفافیت قضایی
    برای ایجاد فرهنگ شفافيت ، علاوه بر شفافيت سياسی كه به شفافيت قوای مقننه و مجریه تمركز دارد امور قضایی نيز باید به دلایل مختلف – كه در بخش بعدی توضيح داده شده - شفاف باشد. به همين جهت، اصل علنی بودن دادرسی ها در قوانين اساسی كشورهای مختلف از جمله كشور ما پيش بينی شده است. به مرور زمان ،این شفافيت حداقلی كه بيشتر بر شفافيت نهادی تمركز دارد توسعه یافته و شفافيت سوابق و تصميمات قضایی، شفافيت آمار قضایی، شفافيت مقامات قضایی و آزادی بيان در امور قضایی را دربرگرفته است.

  6. شفافیت تقنینی
    منظور از شفافيت تقنينی عبارت از شفافيت مراجع، فرایندها و قوانين و مقررات، دسترسی به لوایح و طرح های مطرح در دولت و مجلس، روشن بودن سلسله مراتب قوانين و مقررات و اینکه قانونگذاری در صلاحيت چه مراجعی قرار دارد، شفاف بودن فرایند طرح و تصویب قوانين و مقررات، دلایل و توجيهات پيشنهاد آنها و دسترسی به گزارش های ارزیابی تأثيرات قوانين و مقررات، معلوم بودن اشخاص، موضوعات و امور مشمول هر قانون ، روشن بودن وضعيت اعتبار قوانين و مقررات و شفافيت زبان قانونگذاری از جمله موضوعات مطرح در شفافيت تقنينی هستند.

  7. شفافیت اداری
    شفافيت فرایندهای مربوط به نحوه ارائه خدمات به متقاضيان، شفافيت صلاحيت ها (وظایف و اختيارات)، شفافيت تصميمات و اقدامات اداری، شفافيت در مورد نحوه مشاركت مردم در امور ادارات و نحوه اعتراض به تصميمات و اقدامات اداری از جمله موضوعات مطرح در شفافيت اداری هستند.

  8. شفافیت اطلاعاتی - امنیتی
    نهادهای اطلاعاتی و امنيتی از الزامات شفافيت مستثنا نيستند بلکه در مقایسه با سایر نهادهای عمومی، سطح شفافيت كمتری دارند. شفافيت نهادی و سياست های اطلاعاتی و امنيتی، شفافيت وظایف و اختيارات و فرایندهای كاری از جمله موارد و شيوه های ورود به حریم خصوصی افراد، شفافيت مالی و شفافيت نهادهای ناظر و پاسخگو در قبال رفتار آنها از جمله موضوعات مطرح در شفافيت اطلاعاتی - امنيتی هستند .

  9. شفافیت امور دفاعی (نظامی)
    در كشورهای مختلف جهان، امور دفاعی از كمترین سطح شفافيت برخوردار است . شفافيت بودجه نظامی، خریدهای تسليحاتی و همکاری های نظامی از جمله موضوعات مطرح در شفافيت امور دفاعی (نظامی) هستند .

منبع: گزارش توجیهی پیش نویس لایحه شفافیت (ص 10-12)
مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری

1 پسندیده

شفافیت درون سازمانی و برون سازمانی

در دسته بندی دیگری از شفافيت می توان آنرا به لحاظ عموميت و گستردگی تقسيم كرد:
گاهی هدف این است كه امور موسسات عمومی برای سازمانهای درون حکومت بویژه سازمان های ناظری همچون دیوان محاسبات كشور، سازمان بازرسی كل كشور و سازمان حسابرسی شفاف باشد. برای مثال، امور سازمان صدا و سيما برای سازمانهای مذكور شفاف باشد. از این نوع شفافيت می توان به شفافيت درون سازمانی یا بين سازمانی یاد كرد .
گاهی نيز سخن بر سر این است كه امور یک سازمان برای عموم مردم و بویژه رسانه ها، شفاف باشد. از این نوع شفافيت می توان به شفافيت برون سازمانی یا عمومی یاد كرد.
دليل این دسته بندی و فایدۀ مترتب بر آن این است كه از نظر سطح حساسيت عملکرد و اطلاعات، مؤسسات عمومی با یکدیگر تفاوت های اساسی دارند. برای مثال، سطح شفافيتی كه می توان از وزارت فرهنگ و ارشاد توقع داشت با سطح شفافيت مورد انتظار از وزارت اطلاعات یا وزارت دفاع متفاوت است. دسته بندی مذكور ،این مبنا را مفروض گرفته است كه همه مؤسسات عمومی باید شفاف باشند اما برای برخی كف شفافيت را لازم می داند كه همان شفافيت درون سازمانی است و برای برخی دیگر، شفافيت برون سازمانی یا عمومی را لازم می داند. در نتيجه، تحقق شفافيت در همه امور كشور را با در نظر گرفتن انعطاف های لازم نسبت به طبع وظایف و اختيارات مؤسسات عمومی، ميسر می سازد. بر همين اساس است كه در كشورهای توسعه یافته، بخشاطلاعاتی- امنيتی و دفاعی كشور نيز باید شفاف باشد اما سازوكاری كه برای این شفافيت در نظر گرفته شده است عمدتاً درون سازمانی و خاص است.

منبع: گزارش توجیهی پیش نویس لایحه شفافیت (ص 12-13)
مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری

الزامات شفافیت

الف) الزامات عام شفافیت
1- شفافیت سازمانی
2- شفافیت اطلاعاتی
3- شفافیت نظام ارتباطی (لابی گری)
4- شفافیت وضعیت‌های تعارض منافع
5- شفافیت سفرهای خارجی دولتی
6- حمایت از افشای فساد

ب) الزامات شفافیت در حوزه‌های خاص

1- شفافیت سیاسی

  • شفافیت نهادهای سیاسی
  • شفافیت مقامات سیاسی
  • شفافیت هزینه‌های سیاسی

2- شفافیت اقتصادی

  • شفافیت شرکت‌ها
  • شفافیت قراردادهای عمومی
  • شفافیت کمک‌های دولتی
  • شفایت بودجه‌ای
  • شفافیت نظام اداره منابع و ثروت‌های ملی

3-شفافیت فرهنگی

  • شفافیت نهادهای فرهنگی
  • شفافیت خیریه‌ها و موقوفات
  • شفافیت نظام رسانه‌ای
  • شفافیت نظام تبلیغاتی

4- شفافیت اجتماعی

  • شفافیت حوزه سلامت
  • شفافیت نظام آموزشی
  • شفافیت زیست محیطی
  • شفافیت در حوزه ورزش

5- شفافیت اداری

6- شفافیت قضایی

  • شفافیت سازمانی
  • شفافیت تصمیمات قضایی
  • شفافیت آمار جنایی

7- شفافیت تقنینی

8- شفافیت اطلاعاتی-امنیتی

9- شفافیت امور دفاعی (نظامی)

منبع: گزارش توجیهی پیش نویس لایحه شفافیت
مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری

1 پسندیده

ابعاد شفافیت دولت:

منبع: نرگسيان، عباس؛ جمالي، قاسمعلي؛ هراتي، مسـعود؛ آذري، حسـين (1397) .بررسـي ارتبـاط فسـاد و اعتمـاد در رابطـه بـين شفافيت و رضايت شهروندان. فصلنامه مديريت دولتي، 10(2) ،289 -310

1 پسندیده

The below provides an overview of technological functionalities that can aid in achieving the different forms of transparency.

Source: Marius Rohde Johannessen, Lasse Berntzen. The Transparent Smart City, How city councils and city administrations can apply smart technology for increased transparency – with case evidence from Norway, 2017.

1 پسندیده

image

ص 37

Leite, Carlos and Jens Weidmann (1999). Does Mother Nature Corrupt? Natural Resources, Corruption, and Economic Growth, International Monetary Fund Working Paper , 99/85, July.