حکومت ها برای نظارت بر اعمال کارگزاران حکومتی، روش های مختلفی را اتخاذ می کنند. یکی از روش های جدید در عرصه حکمرانی، استفاده از ظرفیت نظارت مردمی است. حال سؤال آن است که با توجه به اسلامی بودن نوع نظام سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، آیا مردم حق نظارت بر روی حاکمان و حکومت اسلامی دارند یا اساسا مردم فاقد چنین شأنیتی هستند.

نظارت عمومی مردم بر اقدامات حکومت، به عنوان یک اصل مهم و راهبردی در سیره حکومتی حضرت امیر علیه السلام قابل مشاهده است. برای مثال گزارش هایی وجود دارد که افرادی از تخلفات والیان حضرت در سایر استان ها، خبر می آوردند و ایشان بر اساس این گزارش مردمی، پیگیری کرده و حتی فرد خاطی را عزل می کردند.{12}

همچنین اصبغ ابن نباته، سخنرانی حضرت در جمع مردم را بدین صورت نقل کرده است: «با این جامه‌ها به سرزمین شما آمدم، و بار و بنه‌ام همین است که می‌بینید، اکنون اگر از سرزمین شما با چیزی جز آنچه با آن آمده‌ام بیرون روم، از خیانتکاران خواهم بود»{13} چنانکه مشخص است حضرت از مردم میخواهد بر اموال و دارایی های وی نظارت کنند تا تخلفی صورت نگیرد. البته که حضرت به خاطر عصمت خود، هرگز خطایی نخواهد کرد اما مردم باید یاد بگیرند تا حاکمان و مسئولان جامعه اسلامی را تحت نظارت خود قرار دهند.

در بیانات امام خمینی، آیت الله خامنه ای و برخی از اندیشمندان و فقهای دیگر از جمله آیت الله جوادی آملی نیز، می توان موضوع دینی بودن نظارت مردم بر حکومت را پیگیری کرد که در اینجا به بیان یک نمونه از هر یک از این بزرگواران بسنده می کنیم.

«مردم در جامعه اسلامی نمی‌توانند نسبت به رفتار سیاسی و جهت‌گیری‌های اجتماعی زمامداران خود بی‌تفاوت باشند. مردم موظفند بر سیاست‌گذاری‌ها و اَعمال دولت و کارگزاران نظام اسلامی نظارت نموده و با اظهار نظریات مشورتی و خیرخواهانه خود، موجبات استحکام و بهبودی دولت اسلامی و اصلاح زمامداران خویش را فراهم سازند. عنصر نظارت مردم بر دولت اسلامی، از طریق روش‌های مشخصی چون امر به معروف، استشاره و نصیحت حاکم و حسبه انجام می‌شود. … و آقایان توجه کنند و همه و همه ملت موظف‌اند که نظارت کنند بر این امور… همه ملت موظف‌اند به اینکه نظارت داشته باشند در همه کارهایی که الان مربوط به اسلام است» (صحیفه امام ج 7، ص 34).

هیچ کس فوق نظارت نیست. خود رهبری هم فوق نظارت نیست، چه برسد به دستگاه‌های مرتبط با رهبری. بنابراین همه باید نظارت شوند. نظارت بر کسانی که حکومت می‌کنند، چون حکومت به طور طبیعی به معنای تجمع قدرت و ثروت است؛ یعنی اموال بیت‌المال و اقتدار اجتماعی و اقتدار سیاسی در دست بخشی از حکام است. برای این که امانت به خرج دهند و سوء استفاده نکنند و نفسشان طغیان نکند، یک کار لازم و واجب است و باید هم باشد.» (1379/12/09)

اسلام مردم را به عنوان «ناظر ملی» موظف کرده است. اینگونه نیست که مردم، فقط مشمول قانون باشند و دیگر هیچ سمتی نداشته باشند. اسلام مردم را ناظر حُسن اجرای قانون دینی و الهی قرار داده و امر به معروف و نهی از منکر را بر همه واجب کرده است. (ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت؛ ص89)